Uykuya borçluyuz

UYKU / ŞUBAT 2016

Yeter­li uyu­ya­ma­yan­la­rın uyku­ya borç­lan­dı­ğı­nı ve bu duru­mun kro­nik yor­gun­luk, dep­res­yon ve kimi fizik­sel has­ta­lık­la­ra neden oldu­ğu­nu söy­le­yen Nöro­lo­ji Uzma­nı Prof. Dr. Zer­rin Pelin ile modern çağın en sık rast­la­nan ve haya­tı­mı­zı son dere­ce olum­suz etki­le­yen uyku­suz­luk soru­nu­nu konuş­tuk. Pelin’e göre, insan­la­rın ken­di­le­ri­ne vakit ayır­ma­ma­sı, ayı­ran­la­rın ise tele­viz­yon, akıl­lı tele­fon ya da bil­gi­sa­yar başın­da aldı­ğı mavi ışık uyku­suz­lu­ğun en önem­li nede­ni. Dep­res­yon da uyku­suz­luk nede­ni. Çoğu zaman uyku­su­zuk­tan kay­nak­lan­dı­ğı sanı­lan çök­kün­lük hali teda­vi edil­di­ğin­de uyku­suz­luk soru­nu da orta­dan kalkıyor.

Nor­mal uyku nedir?

Uyku, 24 saatin 8 saati­ni geçir­di­ği­miz, hem vücu­du­mu­zu hem hafı­za­mı­zı din­len­dir­di­ği­miz zaman ara­lı­ğı­dır. Ger­çek­ten de insan­la­rın yüz­de 80–85’i 7–8 saat­lik bir uykuy­la din­len­miş, uyku­su­nu almış ola­rak kal­kı­yor. Yüz­de 15’lik grup­ta kalan­la­rı iki­ye böler­sek bun­la­rın yarı­sı 6 saat ve altın­da uykuy­la ida­re eden kısa uyu­yu­cu­lar; diğer yarı­sı ise 10 saat ve üze­rin­de uyu­yan­lar, uzun uyu­yu­cu­lar­dır. Bu ikin­ci grup­ta­ki­ler en şans­sız kesi­mi oluş­tu­ru­yor, çün­kü haya­tın nor­mal akı­şıy­la, hele de büyük şehir­ler­de, bağ­da­şan bir durum değil. Bir insa­nın nor­mal, kısa ya da uzun uyu­yu­cu olma­sı son­ra­dan olu­şan bir durum değil, tama­men anne­den, baba­dan geti­ri­len gen­ler­le ilgi­li. Dola­yı­sıy­la diğer bebek­ler gibi uyu­ma­yan, çok geç yatıp sabah erken kal­kan bebek­ler için ebe­veyn­le­rin endi­şe­len­me­le­ri­ne gerek yok. Anne ya da baba­dan biri kısa uyu­yor­sa çocuk ona ben­zi­yor ola­bi­lir. Eğer huzur­lu, sakin bir şekil­de kal­kı­yor­sa çocu­ğu zor­la­ma­mak gere­ki­yor. Uzun uyu­yan­lar gru­bun­da ise özel­lik­le çocu­ğun oku­la baş­la­ma­sıy­la bir­lik­te prob­lem­li bir dönem yaşa­nı­yor. 8 saat­lik bir uyku­dan son­ra uyan­dı­rı­lan çocuk gün için­de uyku­lu olu­yor, dik­ka­ti­ni toplayamıyor.

Uyku süre­si yaş­la bir­lik­te deği­şi­yor mu?

Kişi­ler yaş­lan­dık­ça uyku süre­le­ri aza­lı­yor. 7–8 saat­lik uyku süre­le­ri gide­rek 4–5 saat­le­re düşü­yor. Bel­li bir yaşın üze­rin­de emek­li de olun­du­ğun­da tüm gün evde geçi­ri­lin­ce erken yat­ma­lar da baş­lı­yor. Dokuz, on gibi yatın­ca uyku süre­si de kısal­dı­ğı için saba­ha kar­şı iki gibi uya­nı­yor­lar ve bir daha uyu­ya­mı­yor­lar. Onlar­da mela­to­ni­ni kul­la­na­rak uyku­yu öte­le­me­ye çalışıyoruz.

Uyku­suz­lu­ğun neden­le­ri nelerdir?

Büyük şehir­ler­de insan­lar evle­ri­ne çok geç gidi­yor ve uyku­ya geç yatı­yor­lar, ki uyku­ya ayır­dık­la­rı zaman dili­mi çok az olu­yor. 8 saat­lik uyku­ya ihti­ya­cı olan biri, eğer her gün 6 saat uyu­yor­sa 10 saat­lik bir borç­la haf­ta­yı kapat­mış olu­yor. Eğer haf­ta sonu bu bor­cu kapa­ta­maz­sa, ki nor­mal uyku­nun üze­ri­ne 5 saat daha faz­la uyu­mak çok zor oldu­ğun­dan, uzun vade­de kro­nik yor­gun­luk baş­lı­yor. Dola­yı­sıy­la kro­nik yor­gun­luk yaşa­yan insan­da ilk sor­gu­lan­ma­sı gere­ken kaç saat­lik uyku­ya ihti­ya­cı oldu­ğu ve ne kadar uyu­du­ğu. Bunun için 15 gün­lük bir uyku gün­lü­ğü tut­tu­ru­yo­ruz. Bazen haf­ta içi biraz daha erken uyu­ta­rak, bazen haf­ta sonu geç kal­dı­ra­rak uyku­yu düzen­li­yo­ruz. Her şey has­ta­lık değil­dir. Bir­çok kişi yor­gun­luk, hal­siz­lik, mut­suz­luk şika­ye­tiy­le dep­res­yon teda­vi­si görü­yor, oysa uyku­yu düzen­le­ye­rek bunu teda­vi etmek mümkün.

Uyku­suz­luk han­gi sağ­lık sorun­la­rı­na dave­ti­ye çıkarıyor?

Son yıl­lar­da yapı­lan çalış­ma­lar, 8 saat uyku­ya ihti­ya­cı olup da 5 saatin altın­da uyu­yan insan­lar­da kalp kri­zi ris­ki­nin daha sık görül­dü­ğü­nü gös­te­ri­yor. Meta­bo­lik ola­rak bir takım hor­mon­lar­da deği­şik­lik­ler orta­ya çıkın­ca kilo artı­şı mey­da­na geli­yor. Uya­nık kalı­nan süre art­tı­ğı zaman insan­la­rın bes­len­me şekil­ler de deği­şi­yor. Gece uzun süre ayak­ta kalın­dı­ğın­da daha çok yemek yeni­yor. Yeme­ğin ardın­dan uyu­ma ger­çek­leş­ti­ğin­de yağ­la­rın birik­me ora­nı artı­yor. Kilo artın­ca da önce insi­lün diren­ci, ardın­dan diya­bet kaçı­nıl­maz oluyor.

En sık rast­la­nan sorun uyku­ya dal­ma ve sür­dü­re­bil­me­de yaşa­nı­yor. Neden uyuyamıyoruz?

Uyku­suz­luk adı­nı ver­di­ği­miz şey, aslın­da uyku­ya dal­ma, sür­dür­me güç­lü­ğü ve sabah uya­nıp tek­rar uyu­ya­ma­ma üçlü­sün­den her­han­gi biri ola­rak tanım­la­na­bi­lir. Top­lum­da uyku­suz­luk için nere­dey­se yüz­de 30’lara varan oran­lar bil­di­ri­li­yor. Ülke­le­rin geliş­miş­lik düze­yi art­tık­ça da uyku­suz­luk oran­la­rı artı­yor. Geliş­miş­lik­le bir­lik­te insan­la­rın ken­di­le­ri­ne ayır­dık­la­rı vakit aza­lı­yor. Rahat­la­ma imka­nı bula­mı­yor­lar, stres­le­ri­ni kolay kolay ata­mı­yor­lar. Spor yapa­cak, eğle­necek, soh­bet edecek vakit bula­mı­yor­lar. Bir süre son­ra ken­di başı­na yaşa­yan, işe gidip gelen, para kaza­nan ama kazan­dı­ğı para­yı har­ca­ma­ya bile vak­ti olma­yan, sade­ce bor­cu­nu öde­me uğra­şı veren insan­lar hali­ne geli­yo­ruz. Bu dönem uzun sür­dü­ğün­de kişi­ler­de psi­ki­yat­rik prob­lem­ler orta­ya çıkı­yor. Baş­ta da dep­res­yon… Stres ve insa­nın ken­di­ne vakit ayı­ra­ma­ma­sı devam ettik­çe uyku­suz­luk prob­le­mi de arta­cak gibi görünüyor.

Ne zaman bir has­ta­lık­tan söz edebiliriz?

Uyku­suz kalı­nan süre bir ayı geç­ti­ğin­de ve haf­ta­da üç gün­den faz­la oldu­ğun­da kro­nik uyku­suz­luk­tan bah­set­mek müm­kün hali­ne geliyor.

Uyku­muz üze­rin­de tele­viz­yo­nun ve inter­ne­tin rolü nedir?

Tele­viz­yon ve inter­ne­te ayı­ra­cak vak­ti bulan­la­rın uyku­suz­lu­ğu­nun da baş­ka bir sebe­bi var. Bun­la­rın sal­gı­la­dı­ğı mavi ışık, uyku­mu­zu düzen­le­yen temel hor­mon­lar­dan biri olan mela­to­nin den­ge­si­ni bozu­yor. Mela­to­nin nor­mal­de akşam 21.00 gibi pik yapar ve 2–3 saat son­ra uyku­ya rahat dala­bi­lir­si­niz. Eğer akşam saat­le­rin­de çok faz­la tele­viz­yon sey­re­di­yor­sa­nız, bir lap­top veya veya cep tele­fo­nu­na bakı­yor­sa­nız, onlar­dan aldı­ğı­nız ışık mela­to­nin mik­ta­rı­nı aşa­ğı­ya çeki­yor. Bu da uyku­nun gide­rek ile­ri­ye kay­ma­sı­na neden olu­yor. Daha geç uyu­ma­ya baş­la­dık­ça insan­la­rın yap­tık­la­rı temel hata, daha faz­la tele­viz­yon sey­ret­mek ve daha faz­la bil­gi­sa­yar­la uğraş­mak. Bu da uyku­yu bazı durum­lar­da saba­ha kadar engel­le­ye­bi­li­yor. Özel­lik­le genç­ler heki­me uyku­zu­luk şika­ye­ti ile gel­dik­le­rin­de çoğu zaman sorun uyku­suz­luk değil, uyku­nun faz kay­ma­sı olu­yor. Sabah yatıp öğlen kalkıyorlar.

Bu kişi­le­ri nasıl teda­vi ediyorsunuz?

Uyku­suz­luk bir sebep değil, sonuç­tur. Has­ta­yı gece­le­ri uyut­mak değil­dir mese­le. Genel­de uyku­zu­lu­ğun bir has­ta­lık, diğer­le­ri­nin sonuç oldu­ğu sanı­lır. ​“Bir uyu­sam mora­lim de düze­lecek” der kişi, oysa mora­li düz­gün olma­dı­ğı için uyu­ya­mı­yor­dur. Önce has­ta­nın mora­li­ni düzelt­mek zorun­da­sı­nız. Bunun için de anti­dep­re­san kul­la­nı­yo­ruz. O ara­da uyku­ya biraz des­tek ola­cak ilaç­lar­la kısa dönem­de uyku­yu düze­ne koya­bi­li­riz. Uyku­ya des­tek olan fark­lı ilaç­lar var. Düşük doz­da kul­la­nıp uyku veri­ci etki­sin­den fay­da­lan­dı­ğı­mız anti­dep­re­san­lar, hip­no­tik gru­bu dedi­ği­miz, sade­ce uyku­ya dal­ma­yı kolay­laş­tı­rı­cı, fizik­sel bağım­lı­lık yap­ma­yan ama psi­ko­lo­jik bağım­lı­lık yara­ta­bi­len kısa dönem kul­lan­dı­ğı­mız ilaç­lar var. Biz bağım­lı­lık yapan ilaç gru­bu­nu, ben­zo­di­aze­pin­le­ri nere­dey­se hiç kul­lan­mı­yo­ruz. Daha nadir ola­rak antip­si­ko­tik­le­ri kul­la­na­bi­li­yo­ruz. Psi­ki­yat­rist­ler bu ilaç­la­rı sevi­yor, ama biz onla­rın iyi uyku veri­ci ilaç­lar olma­dı­ğı­nı düşü­nü­yo­ruz, has­ta­nın erte­si günü­nü boza­bi­li­yor­lar. İyi bir uyku ila­cı­nın kısa süre­de etki­ye baş­la­ma­sı ve etki süre­si­nin kısa olma­sı gere­ki­yor. Has­ta sabah uyan­dı­ğın­da dinç, uyku­su­nu almış olma­lı. Dün­ya­da artık kısa etki­li hip­no­tik adı­nı ver­di­ği­miz ilaç­la­rın sayı­sı çok art­tı ama biz­de ruh­sat­lan­dır­ma soru­nu nede­niy­le hip­no­tik ilaç­la­rın sayı­sı çok faz­la değil. Biz­de­ki kısa etki­li ilaç­la­rın etki­si 15 daki­ka­da baş­lı­yor ama etki süre­si 7 saat sürü­yor. Eli­miz­de­ki en iyi ilaç bu. Anti­dep­re­san­la­rı düşük doz­da kul­lan­ma­yı bazen ter­cih edebiliyoruz.

Huzur­suz bacak send­ro­mu­nun neden­le­ri ve teda­vi­si nedir?

Huzur­suz bacak send­ro­mu akşam saat­le­rin­de özel­lik­le yatar pozis­yo­na geçil­di­ği zaman, sık­lık­la bacak­lar­da, bazen kol­lar­da ve nadi­ren vücu­dun baş­ka böl­ge­le­rin­de orta­ya çıka­bi­len tam ola­rak tanım­la­na­ma­yan bir huzur­suz­luk ve huzur­suz olan böl­ge­yi hare­ket ettir­me ihti­ya­cı yara­tan bir durum. Ger­çek­ten de hare­ket edil­di­ğin­de o böl­ge rahat­lar ve yata­ğa geç­ti­ği­niz­de tek­rar baş­la­maz­sa uyku­ya dala­bi­lir­si­niz. Huzur­suz bacak send­ro­mu şid­det­li olan has­ta­lar­da bazen saat­ler boyu uyu­ya­ma­ma orta­ya çıka­bi­lir. Demir eksik­li­ği ane­mi­si huzur­suz bacak send­ro­mu­na neden ola­bi­lir. Özel­lik­le gebe­li­ğin son üç ayın­da demir sevi­ye­si düşen hami­le­ler­de, kadın­lar­da adet dönem­le­rin­de, çocuk­lar­da huzur­suz bacak send­ro­mu göre­bi­li­yo­ruz. Bun­lar yok­sa idi­opa­tik huzur­suz bacak send­ro­mu dedi­ği­miz, beyin­de dopa­min eksik­li­ği­ne bağ­lı bir has­ta­lık söz konu­su­dur ve bu durum hayat boyu teda­vi edil­me­li­dir. Ya dopa­min içe­ren ajan­lar vere­rek ya da dopa­min resep­tör­le­ri­ni uya­ra­rak huzur­suz baca­ğı teda­vi etmek müm­kün. Poli­nö­ro­pa­tik has­ta­lar­da anti­epi­lep­tik ilaç­lar kul­la­na­bi­li­yo­ruz. Sekon­der ola­rak huzur­suz bacak send­ro­mu­na neden ola­bi­lecek roma­to­lo­jik has­ta­lık­lar­da, böb­rek has­ta­lık­la­rın­da da sebe­bi orta­dan kal­dır­ma­ya çalı­şı­yo­ruz. Ama demir eksik­li­ği çok basit bir durum, tak­vi­ye ile huzur­suz­luk hemen orta­dan kalkabiliyor.

Gün­düz aşı­rı uyku­lu­luk prob­le­mi­ni kim­ler yaşıyor?

Uyku kli­nik­le­ri­ne en çok hor­la­ma ve uyku apne­si send­ro­mu ile geli­nir. 40 yaşı­nın üze­rin­de­ki erkek­ler­de basit hor­la­ma ora­nı yüz­de 50’lere yakın­dır. Her hor­la­ma sorun değil­dir, eğer hor­la­ma­ya, uyku­da nefes dur­ma­la­rı, oksi­jen düş­me­le­ri, uyku bölün­me­le­ri eşlik edi­yor­sa buna uyku apne­si diyo­ruz. Erkek­ler­de yüz­de 4, kadın­lar­da yüz­de 2 oran­la­rın­da oldu­ğu gös­te­ri­li­yor. Yine geliş­miş­lik­le bir­lik­te artı­yor çün­kü geliş­miş top­lum­lar gide­rek obez­le­şi­yor. Çene yapı­sı geri­de olan, soluk yolu dar olan kişi­ler­de kilo artı­şı uyku apne send­ro­mu­nun tetik­çi­si ola­bi­li­yor. Bu kişi­ler derin uyku döne­mi­ni iyi uyu­ya­ma­dık­la­rı, nefes dur­ma­la­rın­dan dola­yı uyku bölün­dü­ğü, oksi­je­ni­zas­yon yeter­siz oldu­ğu için hiç uyu­ma­mış, dayak yemiş gibi kal­kar­lar. Bu yüz­den de gün için­de uyuk­la­ma görü­lür. Özel­lik­le tra­fik­te uyuk­la­mak kaza­la­rın önem­li bir bölü­mü­nün sebebidir.

Gün­düz uyuk­la­ma­nın bir diğer nede­ni nar­ko­lep­si ise sık görül­me­yen, yüz bin­de 5 gibi görü­len bir has­ta­lık ama orta­ya çık­tı­ğın­da kişi­yi gün­lük hayat­tan tama­men kopa­rı­yor. Kişi­nin kont­rol ede­me­di­ği uyku atak­la­rı bera­be­rin­de gül­mey­le, ani heye­can­la­rın, ani kas boşal­ma­la­rı­nın orta­ya çık­tı­ğı katap­lek­si, yan­daş bul­gu da ola­bi­li­yor. Tama­men gene­tik oldu­ğu düşü­nü­len bir hastalık.

Gece uyu­ya­ma­yan­lar­da ve var­di­ya­lı çalı­şan­lar­da da gün­düz aşı­rı uyku­lu­luk prob­le­mi yaşanabiliyor.

Uyku apne­si nasıl teda­vi edilir?

Uyku apne­si­nin teda­vi­sin­de ilk gece poli­som­nog­ra­fi adı­nı ver­di­ği­miz uyku tes­ti­ni yapı­yo­ruz. Has­ta­yı uyku labo­ra­tu­va­rın­da yatır­dı­ğı­mız zaman, uyku, solu­num, oksi­jen, bacak hare­ket­le­ri, kalp rit­mi gibi haya­ti bütün fonk­si­yon­la­rı­na nere­dey­se bakı­yo­ruz. Bun­la­rı kay­det­tik­ten son­ra değer­len­dir­me­si­ni yapıp hor­lu­yor mu, bacak hare­ke­ti var mı, saat­te kaç kez nefe­si duru­yor, oksi­je­ni ne kadar düşü­yor, nefes dur­ma­la­rın­dan kay­nak­la­nan kalp rit­mi bozuk­luk­la­rı var mı bakı­yo­ruz. Bun­la­rı belir­le­dik­ten son­ra has­ta­lı­ğın şid­de­ti­ne göre, teda­vi seçe­nek­le­ri­miz var. Bun­la­rın ilki diş hekim­le­ri­nin yap­tı­ğı apa­rey. Apa­rey, ağız içi­ne takı­lan, alt çene­yi önde konum­lan­dı­ran bir çeşit orto­don­tik teda­vi. Hafif­le orta ara­sı şid­det­te­ki has­ta­lar­da (Nefes dur­ma­sı 15–30 ara­sı) kulak burun boğaz hekim­le­ri üst soluk yolu­nu geniş­let­me­ye yöne­lik bir ope­ras­yon yapı­yor­lar. Nefes dur­ma­sı 30’un üze­rin­de olan daha ile­ri düzey­de­ki has­ta­lar­da bur­na takı­lan, üst soluk yolu­na basınç­lı hava ver­di­ği­miz, soluk yolu­nu geniş­le­ten cpap adı­nı ver­di­ği­miz cihaz­la­rı kul­la­nı­yo­ruz. Komp­re­sör­ler­le hava vere­rek üst solu­num yolu­nu açık tutun­ca hor­la­ma­lar ve nefes dur­ma­la­rı kesiliyor.

Medi­kal teda­vi kul­la­nı­lı­yor mu?

Solu­nu­mun iyi kont­rol edi­le­me­me­sin­den ve kas kont­ro­lü­nün iyi olma­ma­sın­dan kay­nak­la­nan sorun­lar­da alz­he­imer teda­vi­sin­de kul­la­nı­lan ajan­lar­dan fay­da­lan­ma­ya baş­la­dık. Obe­zi­te­si olan kişi­ler­de bir yan­dan kilo­yu azal­tır­ken, kar­bon­di­ok­sit üre­te­rek beyin­de­ki solu­num mer­ke­zi­ni uya­ra­cak epi­lep­si ilaç­lar kullanıyoruz.

Uyur­ge­zer­lik nedir?

Özel­lik­le çocuk yaş­lar­da görü­len bir prob­lem. Yetiş­kin­ler­de de daha az olmak­la bir­lik­te görü­le­bi­li­yor. Uyku temel­de iki­ye ayrı­lı­yor; rüya ve rüya dışı dönem. Rüya dışı dönem de yüze­yel ve derin uyku şek­lin­de iki­ye ayrı­lı­yor. Uyur­ge­zer­lik derin uyku­dan yüze­yel uyku­ya geçiş­te tam uya­na­ma­ma hali ola­rak tanım­la­na­bi­lir. Buna beyin­de­ki uya­nık­lı­lık mer­ke­zi­nin tam ola­rak olgun­la­şa­ma­ma­sı sebep gös­te­ri­li­yor. Ani­den yatak­tan kal­kıp evden çıka­bi­li­yor­lar, pen­ce­re­den atla­ya­bi­li­yor­lar, baş­ka oda­la­ra gide­bi­li­yor­lar. Ken­di­le­ri­ni baş­ka oda­lar­da, baş­ka­la­rı­nın yanın­da bula­bi­li­yor­lar. Olduk­ça prob­lem­li bir durum. Uyur­ge­zer­lik çok sık­sa, artık adli sorun teş­kil edecek süreç­ler yaşan­ma­ya baş­lan­dıy­sa ilaç teda­vi­si uygu­lu­yo­ruz. Ben­zo­di­aze­pin­ler, bazı anti­dep­re­san­lar, bazı anti­epi­lep­tik ilaç­lar kul­la­nı­yo­ruz. Böy­le­ce beyin­de­ki uya­nık­lık mer­ke­zi­ni geliş­tir­miş olu­yo­ruz. Has­ta süre­ce adap­te olduk­tan son­ra iala­cı kese­bi­li­yo­ruz. Bir yıl­lık teda­vi son­ra­sı tek­rar­la­ma ris­ki yüz­de 20–25 civarı.

Prof. Dr. Zer­rin Pelin kimdir?

Prof. Dr.. Zer­rin Pelin, İst­anb­ul Üni­ver­si­te­si Cer­rah­pa­şa İng­il­izce Tıp Fakültesi’nden mezun oldu. 1994 yılın­da Cer­rah­pa­şa Tıp Fakül­te­si Nöro­lo­ji Ana Bilim Dalı’nda nöro­lo­ji ihti­sa­sı­na baş­la­dı. 1997 yılın­da Stan­ford Üni­ver­si­te­si Uyku Bozuk­luk­la­rı Laboratuarı’na eği­tim gör­mek üze­re git­ti ve Nar­ko­lep­si-Kato­lep­si Send­ro­mu ile ilgi­li ulus­la­ra­ra­sı bir araş­tır­ma­ya kat­kı­da bulun­du. 1999 yılın­da nöro­lo­ji uzma­nı ola­rak mezun oldu ve 2002 yılı­na kadar Cer­rah­pa­şa Tıp Fakül­te­si Uyku Bozuk­luk­la­rı Birimi’nde çalış­tı. 2006 yılın­da Doçent­lik unva­nı­nı aldı. 2011 yılın­da Pro­fe­sör­lük ünva­nı­nı alan Prof. Dr. Zer­rin Pelin’in bir çok yer­li ve yaban­cı yanı­nı bulunmaktadır.

yonetici

See aut­ho­r­’s posts