Sağlığımızı internete mi emanet ediyoruz?

alican-gorus-logo.qxpBİR GÖRÜŞ / HAZİ­R­AN 2016

2001’de yapı­lan araş­tır­ma­ya göre 70,000’den faz­la web­si­te sağ­lık ile ala­ka­lı bil­gi veri­yor.1 İnt­ern­et­in 2001’den bu yana cid­di büyü­me­si ve yay­gın­laş­ma­sı bu raka­mın art­ma­sı­na sebe­bi­yet verdi.

Amerika’nın 319 mil­yon­luk nüfu­su­nun %87’si 2014’te yapı­lan araş­tır­ma­ya göre inter­net kul­la­nı­yor.2 Aynı nüfu­sun %72’si ise 2012’de yapı­lan araş­tır­ma­ya göre inter­ne­ti sağ­lık konu­sun­da bil­gi edin­mek için kul­lan­dı­ğı­nı belir­ti­li­yor.3 Yani, rakam­lar cid­di boyut­ta. Peki, inter­net­te bul­du­ğu­muz sağ­lık konu­sun­da­ki bil­gi­ler bizi doğ­ru mu yön­len­di­ri­yor? İnt­ern­ette sağ­lık konu­sun­da araş­tır­ma yapan insan­la­rın %77’si ise araş­tır­ma­la­rı­na Goog­le, Bing ve Yahoo gibi ara­ma motor­la­rı­nı kul­la­na­rak baş­la­mış­lar. Aca­ba sağ­lı­ğı­mı­zı bu mil­yar dolar­lık şir­ket­le­rin algo­rit­ma­la­rı­na mı bıra­kı­yo­ruz? Bizi bu ara­ma motor­la­rı doğ­ru web­si­te­le­re mi yön­len­di­ri­yor ve yön­len­dir­di­ği web­si­te­ler ne kadar doğru?

Bun­la­ra cevap ver­me­ye çalış­ma­dan önce şunu belirt­mek gere­kir; inter­ne­tin büyü­me­si kaçı­nıl­maz. Fakat inter­net dal­ga­lı bir deniz gibi, dik­kat­li olma­mız gere­kir. İnt­ern­et­in genel anlam­da­ki özgür­lü­ğü bize dik­kat­li olma­mız gerek­ti­ği­ni gös­te­ri­yor. İnt­ern­et üze­rin­de hala siga­ra­nın sağ­lı­ğa zarar­lı olma­dı­ğı konu­sun­da bir çok sayı­da blog vesa­ire bula­bi­lir­si­niz. Aynı şekil­de Kuzey Amerika’da esrar tüke­ti­mi konu­sun­da­ki bilin­mez­lik­ler yüzün­den her gün sayı­lar­ca web­si­te esra­rın sağ­lık­lı oldu­ğu veya sağ­lık­lı olma­dı­ğı­nı tar­tı­şı­yor. Bu tarz tar­tış­ma­lar önem­li ve hal­kın aktif olma­sı teş­vik edil­me­li fakat bilim­sel araş­tır­ma­lar hipo­tez­le­ri des­tek­le­yen şey­ler bula­ma­dı­ğı süre­ce bu tar­tış­ma­la­rın kişi­sel ola­rak cid­di­ye alı­nıp hayat sti­li­mi­zi değiş­tir­me­si olduk­ça yan­lış. Kısa­ca­sı, aslın­da inter­net psi­ko­lo­ji dalı­nın teri­mi ile teyid önyar­gı­sı” için mükem­mel bir alan.

Esas konu­mu­za gelecek olur­sak, madem ki bir sürü web­si­te sağ­lık konu­sun­da insan­la­ra bil­gi dağı­tı­yor ve madem ki bir sürü insan inter­ne­ti sağ­lık konu­sun­da bil­gi edin­mek için kul­la­nı­yor, siz­ce sağ­lık konu­sun­da bil­gi dağı­tan web­si­te­ler güve­ni­lir mi? Ya da dağıt­tı­ğı bil­gi­ler ne kadar doğ­ru veya geçerli?

Bu konu­da­ki meta­da­ta” içe­ren araş­tır­ma 2001’de yapıl­dı. Oku­yu­cu­la­rı­mız diye­cek­tir ki Eski bir araş­tır­ma, çok cid­di zaman geç­miş, veri­ler değiş­miş­tir…” Çok hak­lı­sı­nız! Fakat, inter­net­te sağ­lık konu­sun­da­ki veri­le­rin doğ­ru­lu­ğu hak­kın­da gün­cel ve kap­sam­lı bir araş­tır­ma mev­cut değil. Spe­si­fik konu­lar­da araş­tır­ma­lar hız­la­nı­yor mese­la 2012’de Dr. Rac­hel Moon Jour­nal of Pediatrics’te Bebek­ler için öne­ri­len uyu­ma zaman­la­rı: Google’a sora­lım” adlı bir maka­le yayın­la­dı.4 Mese­la, daha geçen ay JAMA Surgery’de inter­net üze­rin­de­ki pank­re­as kan­se­ri hak­kın­da­ki bil­gi­le­rin doğ­ru­lu­ğu ve geçer­li­li­ği araş­tı­rıl­dı.5 Kısa­ca­sı, genel bağ­lam­da inter­net­te­ki bil­gi­le­rin doğ­ru­lu­ğu­nu ölç­mek çok zor ve bu yüz­den konu­la­rı­nı bir nok­ta­ya kısıt­la­ya­rak araş­tır­mak daha ida­re edi­le­bi­lir olma­sı­nı sağ­lı­yor­lar. Fakat ben gene de gün­cel ve spe­si­fik araş­tır­ma­lar­dan örnek vereceğim.

Önce­lik­le, 2001’de yapı­lan araş­tır­ma inter­ne­tin sağ­lı­ğa pozi­tif etki­le­rin­den bah­se­de­rek baş­lı­yor. Mese­la, en büyük pozi­tif etki sağ­lık bil­gi­le­ri­ne daha çok kişi­nin ula­şa­bil­me­si. İnt­ern­et üze­rin­den dok­tor­lar ile e‑postlaşmaktan tutun WebMD gibi web­si­te­le­rin onli­ne soh­bet sis­tem­le­ri dok­tor­lar­dan evi­miz­den çık­ma­dan öne­ri alma­mı­zı sağ­lı­yor.6

Bu pozi­tif etki­nin yanın­da bir sürü sıkın­tı­lar bera­ba­rin­de geli­yor tabii ki. Mese­la, bazı web­si­te­le­rin dizay­nı ve aşı­rı bil­gi yük­le­me­si yüzün­den araş­tır­ma yapan kişi­nin konu­yu anla­ma­sı zor­la­şı­yor. 1998’de yayın­la­nan maka­le­de inter­net­te araş­tır­ma yap­ma­nın itfa­iye hor­tu­mun­dan su içmek” gibi oldu­ğu­nu söy­lü­yor.7 Düz­gün dizayn ile ve orga­ni­ze bir şekil­de sunul­ma­yan bil­gi maale­sef halk için pek bir şey ifa­de etmi­yor. Sade­ce dizayn ve orga­ni­za­yon değil, tek­nik terim­le­rin kul­la­nıl­ma­sı işi daha da zor­laş­tı­rı­yor. Ve maale­sef ki tek­nik terim­le­rin has­ta­lık­la­rı anla­ma­nın ve düz­gün araş­tır­ma yap­ma­nın en önem­li par­ça­sı oldu­ğu­nu hepi­miz bili­yo­ruz. Mese­la, 1997’de yapı­lan araş­tır­ma­ya göre, Amerika’daki hem­şi­re­le­rin %48’i web­si­te­ler­de­ki bil­gi­le­rin zor anla­şıl­dı­ğın­dan yakı­nı­yor.8

En önem­li prob­lem ise bil­gi­le­rin doğ­ru­lu­ğu ve geçer­li­li­ği hak­kın­da sıkın­tı­la­rı olma­sı. 1998’de yapı­lan baş­ka bir araş­tır­ma­ya göre inter­net­te­ki bil­gi­ler genel mana­da ya nata­mam ya da kanı­ta daya­lı değil.9 Tabii ki de, 1998’den bu yana en çok kul­la­nı­lan web­si­te­ler ken­di­le­ri­ni geliş­tir­di ve bil­gi­ler sürek­li dok­tor edi­tör­ler tara­fın­dan kont­rol edi­li­yor ve genel mana­da aşı­rı yan­lış bil­gi­ler hal­ka sunul­mu­yor, eğer inter­net­te doğ­ru yer­le­re bakar­sa­nız… Fakat, bil­gi doğ­ru olsa bile tek­nik terim­ler anla­ma­yı zor­laş­tı­rı­yor ve tek­nik terim­ler­siz de insan­la­ra doğ­ru ve eksik­siz bil­gi ver­mek zor­la­şı­yor. Kısa­ca­sı tam bir ikilem.

Mese­la, 2001’deki baş­ka bir maka­le­ye göre meme kan­se­ri, obe­zi­te, dep­res­yon ve astım hak­kın­da inter­net­te­ki bil­gi­le­rin çoğu geçer­li fakat cid­di mana­da nata­mam.10 Ayrı­ca, yuka­rı­da bah­set­ti­ğim ara­ma motor­la­rı­nın bul­du­ğu sonuç­la­rın sade­ce 5’te 1’i konu ile ala­ka­lı web­si­te­le­re yön­len­di­ri­yor.11 Bu konu­yu üni­ver­si­tem­de­ki pro­fe­sö­rü­me sor­du­ğum­da Google’ın algo­rit­ma tek­no­lo­ji­si­nin ilk zaman­dan beri geliş­me­di­ği­ni fakat elin­de­ki data­nın büyü­me­si yüzün­den daha faz­la sonuç ver­di­ği­ni söy­le­di. Yani, daha faz­la sonuç bul­ma­sı ara­ma moto­ru­nun algo­rit­ma­sı­nın geliş­miş olma­sın­dan değil, data­nın art­ma­sın­dan kay­nak­la­nı­yor. Fakat algo­rit­ma tek­no­lo­ji­si­nin arka­sın­da­ki mate­ma­tik hala sorun­suz değil.

Şim­di yuka­rı­da bah­set­ti­ğim gün­cel maka­le­le­rin bul­du­ğu sonuç­la­rı akta­ra­ca­ğım. 2016’da pank­re­as kan­se­ri hak­kın­da inter­net­te olan bil­gi­le­rin anlaş­ma­sı­nın zor oldu­ğu bulun­du. Ayrı­ca alter­na­tif tera­pi konu­sun­da yan­lış bil­gi­ler ver­di­ği görül­dü. Yuka­rı­da bah­set­ti­ğim 2012’de yapı­lan, bebek­ler ile ala­ka­lı, araş­tır­ma ise 1300 web­si­te­nin %28.1’inin yan­lış bil­gi ve %28.4’ünün ala­ka­sız ve sade­ce %43.5’inin doğ­ru bil­gi ver­di­ği­ni bul­du. Yani, sade­ce %43.5’i Ame­ri­kan Pedi­at­rik Akademisi’nin öner­di­ği rakam­la­rı öner­miş… Bu 1300 web­si­te­nin %19’u pare­ken­de satış web­si­te­si ve diğer %19’u ise çeşit­li şir­ket­le­riy­le ve çıkar grup­la­rıy­la iliş­ki­li oldu­ğu bulun­du. Bu pare­ken­de satış web­si­te­le­ri­nin sade­ce %8.5’i doğ­ru bil­gi sunmuş.

Yani, kıs­sa­dan his­se: İnt­ern­ett­eki bil­gi­le­ri iyi ölçüp biç­mek lazım. Fakat, yine bir iki­lem­de­yiz. Biz dok­tor olma­dı­ğı­mız için bil­gi­le­ri ölçüp biçecek bil­gi­miz yok. Olsa, zaten böy­le web­si­te­le­re baş­vur­ma­yız, değil mi? Peki ne yap­ma­lı? Ame­ri­ka Gıda ve İlaç Daire­si (FDA) .gov’lu web­si­te­ler­de­ki bil­gi­le­re baş­vu­rul­ma­sı­nı tav­si­ye edi­yor. Yuka­rı­da bah­set­ti­ğim 2012’de yapı­lan araş­tır­ma URL’si .gov ile biten web­si­te­le­rin %80.9’unun ve ulu­sal orga­ni­zas­yon­la­rın (URL’si .org ile biten) %72.5’inin doğ­ru bil­gi sun­du­ğu­nu bul­du. URL’si .edu ile biten web­si­te­le­rin bile sade­ce %50.2’si doğ­ru bil­gi ver­miş. Blog­lar­dan hiç bah­set­me­ye­ce­ğim bile çün­kü doğ­ru­luk­la­rı %30’un hat­ta bazen %25’in bile altında.

Ben­ce siz siz olun inter­net­te­ki bil­gi­le­re kar­şı şüp­he­ci tavır ser­gi­le­yin ve dok­to­ru­nu­za danış­ma­dan inter­net­te­ki bil­gi­le­ri uygu­la­ma­yın. Dok­tor­la­rı­mız biz­le­re lazım, biz de Yüce Grup ola­rak bu konu­ya çok düş­kü­nüz ve siz­le­re her zaman edi­tör dok­tor­la­rı­mız saye­sin­de bili­min des­tek­le­di­ği bil­gi­le­ri sun­ma­ya çalışıyoruz.

  1. Cli­ne, R. J. W. Con­su­mer Health Infor­ma­ti­on Seeking on the Inter­net: The Sta­te of the Art.” Health Edu­ca­ti­on Rese­arch 16, no. 6 (2001): 67192. doi:10.1093/her/16.6.671.
  2. Health Fact She­et.” Pew Rese­arch Cen­ter Inter­net Sci­en­ce Tech RSS. 2013. Acces­sed May 26, 2016. http://www.pewinternet.org/factsheets/ healthfactsheet/.
  3. Health Fact She­et.” Pew Rese­arch Cen­ter Inter­net Sci­en­ce Tech RSS. 2013. Acces­sed May 26, 2016. http://www.pewinternet.org/factsheets/ healthfactsheet/.
  4. Chung, Matt­hew, Rosa­lind P. Oden, Bran­di L. Joy­ner, Ale­xand­ra Sims, and Rac­hel Y. Moon. Safe Infant Sle­ep Recom­men­da­ti­ons on the Inter­net: Let’s Goog­le It.” The Jour­nal of Pedi­at­rics 161, no. 6 (2012). doi:10.1016/j.jpeds.2012.06.004.
  5. Sto­ri­no, Ales­sand­ra, Manu­el Cas­til­lo­An­ge­les, Amma­ra A. Wat­kins, Chris­ti­na Var­gas, Joseph D. Man­ci­as, And­rea Bul­lock, Aram Demir­ji­an, A. James Moser, and Tara S. Kent. Asses­sing the Accu­racy and Reada­bi­lity of Onli­ne Health Infor­ma­ti­on for Pati­ents With Panc­re­atic Can­cer.” JAMA Sur­gery JAMA Surg, 2016. doi:10.1001/jamasurg.2016.0730.
  6. Daha faz­la pozi­tif etki­le­ri öğren­mek isti­yor­sa­nız Hay­nes and Cli­ne (2001) 674677.
  7. Mclel­lan, Faith. “”Like Hun­ger, like Thirst”: Pati­ents, Jour­nals, and the Inter­net.” The Lan­cet 352 (1998). doi:10.1016/s01406736( 98)903014.
  8. AWHONN (1997) Nur­ses spe­ak out: are you using the Inter­net for nur­sing? Asso­ci­ati­on of Women’s Health, Obs­tet­ric, and Neona­tal Ser­vi­ces, 1(4), 17.
  9. McKin­ley, J., Cat­ter­mo­le, H. and Oli­ver, C. W. (1999) The quality of sur­gi­cal infor­ma­ti­on on the Inter­net. Jour­nal of the Royal Col­le­ge of Sur­ge­ons of Edin­burgh, 44, 265268.
  10. Ber­land, G. K., Elli­ott, M. N., Mora­les, L. S., Algazy, J. I., Kra­vitz, R. L., Bro­der, M. S. et al. (2001) Health infor­ma­ti­on on the Inter­net. Acces­si­bi­lity, quality, and reada­bi­lity in Eng­lish and Spa­nish. Jour­nal of the Ame­ri­can Medi­cal Asso­ci­ati­on, 285, 26122621.
  11. Ber­land, G. K., Elli­ott, M. N., Mora­les, L. S., Algazy, J. I., Kra­vitz, R. L., Bro­der, M. S. et al. (2001) Health infor­ma­ti­on on the Inter­net. Acces­si­bi­lity, quality, and reada­bi­lity in Eng­lish and Spa­nish. Jour­nal of the Ame­ri­can Medi­cal Asso­ci­ati­on, 285, 26122621.

BİLGİ:

Teyid ön yar­gı­sı, kişi­le­rin ken­di inanç­la­rı­nı, düşün­ce­le­ri­ni ve hipo­tez­le­ri­ni des­tek­le­yen ya da teyid eden bil­gi­le­ri kayır­ma, dik­ka­te alma ve öne çıkar­ma eği­li­mi­dir. Bu ön yar­gı­ya sahip kişi­ler inanç­la­rı­na, düşün­ce­le­ri­ne ve hipo­tez­le­ri­ne ters düşen, kar­şı duran, onlar­la çeli­şen bil­gi­le­ri ihmal etme, yok say­ma eği­li­mi gös­te­rir. (kay­nak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Teyid_%C3%B6nyarg%C4%B1s%C4%B1)

İlgili Haberler

Leave a Comment