Bir çocuk için hedef boy; annenin boyu ile babanın boyunun ortalaması! Kız çocukları için anne-baba boyunu toplayıp 13 çıkarılıyor, erkek çocuklarda 13 ekleniyor. Uzmanların “Yüzde 90 tutuyor” dediği bu “büyüme” hedefinde yolunda gitmeyen belirtilerin dikkate alınması gerekiyor. Çocuğun boyu ve yaşı, akranlarına göre geride kalıyorsa, giydikleri küçülmüyorsa bir uzmana başvurmak gerekiyor. Çocuklarda büyümenin takibi ile ilgili Turgut Özal Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Endokrinoloji Bilim Dalı Çocuk Endokrinolojisi Uzmanı Doç. Dr. Mehmet Boyraz sorularımızı yanıtladı.
Çocuklarda büyümenin takibi ve özellikle boy kısalığı konusunda anneler babalar ne yapacakları ve hangi hekime başvuracakları konusunda bilinçliler mi?
Büyüme bir çocuğun sağlıklı olduğunun göstergesidir. Dünya Sağlık Örgütü de bunu böyle kabul ediyor. Büyüme aslında anne karnında başlıyor. Büyüme her yaş için aynı değil. İlk bir yaştaki büyüme ile 3–4 yaş arasındaki veya daha ileri yaşlardaki büyüme oranı hep farklı. Büyüme derken ‘boyun uzamasından’ bahsediyoruz. Bir çocuk yaklaşık boyunda ve 3 kilo 300 ile 3 kilo 500 gr doğuyor. İlk bir yıl hızlı bir büyüme potansiyeli var ve yaklaşık 10- boy atıyor, 1–2 yaş arasında 10- ve giderek azalıyor. Daha sonra ergenlikte tekrar bir artış oluyor.
İlk 6 ayda hatta 2 yıl bebeğin büyümesi neye bağlıdır?
İlk 6 ay hatta ilk 2 yaş beslenmeye bağlıdır. Bir çocuğun büyümesini değerlendirirken normal değerlere göre boyu kısa ise özellikle beslenmeyi sorgulamamız lazım. Çünkü iyi beslenmeyen bir çocuk, ilk iki yaşta daha az büyür. İki yaşından sonra hormonal faktörler devreye giriyor. Özellikle büyüme hormonu ve tiroid hormonu çok önemli. Bundan sonra da ergenlik döneminde ergenlik hormonları; kızlarda östrojen erkeklerde testosteron hormonu büyümede rol oynuyor. Büyümenin takip edilmesi için bebeğin doğduğu andan itibaren belirli periyotlarla bir çocuk sağlığı uzmanı ya da şansınız varsa bulunduğunuz çevredeki sağlık kurumlarından birinde bir çocuk endokrin uzmanı tarafından izlenmesi gerekiyor. Belki bizlere ulaşamayabilirler ama ilk 6 ayda bir aile hekimine ya da çocuk uzmanına ulaşabilirler. Bebeğin aylık boy ve kilo ölçümlerinin yapılması gerekiyor. Altıncı aydan sonra her 2 ayda bir ve 1 yaşından sonra her 3 ayda bir çocukların büyüme ve gelişmesinin takip edilmesi lazım ki büyümesinde problem olan çocuklar, bize aile hekimleri veya çocuk uzmanları tarafından yönlendirilebilsin. Biz de zamanında büyümeye dair sorunları tespit edip önlemlerimizi alalım.
Büyüme geriliğine ne yol açar? Ailenin kısa olması genetik neden midir?
İlk 2 yaşta büyüme geriliğinin en önemli sebebi beslenmedir. Çocuk düzenli beslenmiyorsa zaten kilo da alamaz boyu da uzamaz. Ailesel yani genetik boy kısalığı dediğimiz bir kısalık da var. Anne- baba kısadır çocukta kısa olabilir. Ama anne baba kısa, çocuk da kısa olacak diye takibi bırakmıyoruz. Boy kısalıkları 2 ‑3 yaşından sonra fark edilebilir. Bu ailesel olabileceği gibi yapısal dediğimiz boy kısalıkları özellikle büyüme hormonu eksikliği, tiroid hormonu eksikliği bu dönemde araştırılması gereken faktörlerdir. Bunlar haricinde çocukta kronik hastalıklar olabilir. Diyabet, astım, kronik akciğer hastalığı, böbrek hastalıkları gibi. Bu tip kronik hastalıkları araştırdıktan sonra çocukta bir takım hormon eksiklikleri, tiroid hormonu ve büyüme hormonu dediğimiz hormonlar araştırılır. 11 yaşından sonra da büyümeye katkı sağlayan kızlarda östrojen hormonuna, erkeklerde de testosteron hormonuna bakılır. Anne baba boyuna göre hesapladığımız bir boy var. Buna hedef boy diyoruz.
Hedef boy nasıl hesaplanıyor?
Annenin boyu ile babanın boyunu toplayıp kız çocuklarda 13 çıkartıyor, erkek çocuklarda 13 ekliyor ve ikiye bölüyoruz. Bu bize hedef boyu veriyor. Çocuğun ulaşabileceği boyu tahmin ediyoruz. Bu %90 tutuyor.
Büyüme çizelgelerine göre takip hekim tarafından mı yapılabilir?
Evet. Bu nedenle düzenli doktor takibi çok önemli diyoruz. Bizim Türk çocukları için hazırlanan 0–18 yaş aralığında büyüme çizelgemiz var. Önemli olan çocukların büyüme değerleri arasında hangi yüzdelik dilime girdiğidir. Genetik özelliklerine, beslenme şekline bakarak değerlendiriyoruz.
Anne sütünün çocuğun boyunun uzamasına katkısı var mı? Ne kadar süre emzirmek gerekiyor?
Anne sütü hiç şüphesiz çok önemli ve bunu herkes biliyor artık. Anne sütü kadar dünyada besin değeri yüksek bir besin yok. İlk 6 ay mutlaka ve sadece anne sütü diyoruz. Çocuğun büyümesi ve zeka gelişimi için de çok önemli. Hatta ileri yaşlarda görülen kronik hastalıkların, obezite gibi sıkıntıların yetersiz anne sütü veya hiç anne sütü alınmaması ile bağlantılı olduğu bilimsel çalışmalarla ispatlandı. Altıncı aydan sonra ek gıdalar verilebilir ama 2 yaşına kadar da anne sütü diyoruz.
Erken ergenlik günümüzde çok sık rastladığımız bir durum. Özellikle kızlarda erken adet görmeye başlamak en önemli boy kısalığı nedeni şeklinde bir inanış var. Doğruluk payı nedir?
Kız çocukları için normal ergenlik yaşı ortalama 9–10’dur. Erkek çocukları için de yaklaşık 11–12’dir. Ama son yıllarda biraz daha erken yaşa kaydı maalesef. Sol el bilek filmi çekerek kemik yaşını hesaplıyoruz. Kemik yaşına göre çocuğun boyunun ne kadar uzayabileceğini tahmin edebiliyoruz. Bazı formüllerimiz var. Kızlarda boyun uzaması yaklaşık 14–15 yaşına kadar sürüyor, erkeklerde 16–17 hatta 18 yaşı bulabiliyor.
Kızlarda 16–18 yaşına kadar adet görmeyince boy uzamaya devam ediyor mu?
Ne kadar geç adet görürse boy o kadar uzun oluyor. Ama burada da sınırımız var. Kızların 16 yaşına kadar adet görmesi gerekiyor.
Tedavi edilmesi gereken boy kısalığı tanısını nasıl koyuyorsunuz?
Aileler çocuklarının boylarının akranlarına ve yaşına göre kısa olduğunu düşünüyorlarsa, mutlaka çocuk endokrinoloji uzmanına götürmeliler. Bulundukları alanda yoksa aile hekimlerine veya çocuk doktorlarına da gidebilirler. Böyle bir durum söz konusu ise en yakın endokrinoloji uzmanına yönlendirileceklerdir. Tanı için önce çocuğun boyunu ve kilosunu ölçerek büyüme grafiklerindeki yerine bakıyoruz. Anne ve babaya bağlı genetik boy kısalığı olabilir. Ardından bütün rutin tetkikleri yapıyoruz; biyokimyasal, kan parametreleri, kemik yaşı. Her şey normal görünüyorsa 6 ay veya 1 yıllık takibe alıyoruz. Yine uzamıyorsa bazı ileri testlere geçiyoruz. Yani, ilk 2 yaş beslenme öyküsünden, büyüme hormonu ve tiroid hormonu tetkiklerine, östrojen ve testosteron dediğimiz hormonlara bakıyoruz.
Bitkisel ilaçların boy uzattığı söyleniyor. Bunların böyle bir etkisi var mı ? Yoksa tamamen doktor kontrolünde büyüme hormonu verilerek mi tedavi yapılmalı?
Bunların kesinlikle boy uzattığına dair bilimsel bir kanıt yok. İçinde ne olduğu belirsiz ilaçlar. Halkımızın duyguları maalesef suistimal ediliyor. ‘İçirdik boyu uzamadı’ diye çocuklarını getirenler var. Hatta bu bitkisel ilaçlar östrojenik etkiyle kemik yaşını hızlı ilerletip boyu kısa da bırakabilir. Büyüme hormonu eksikliği teşhisi koyduğumuzda da hemen tedaviye başlıyor ve çocuğun boyunu uzatabiliyoruz. Ne kadar erken gelirlerse o kadar boyun uzaması söz konusu olabilir. 12–13 yaşında gelen çocuklara fazla bir şey yapılamıyor.
Çocuklar bu hormon ilaçlarını ne kadar süre ile kullanmak zorunda?
Belirli bir dönem kullanacak. Ama tiroid hormonunu sorunu varsa sürekli kullanması gerekebilir. Büyüme hormonunu kemik yaşına göre kemiklerde büyüme tamamlanana kadar kullanıyoruz. Bu da suistimal edilebiliyor. Örneğin; 18 – 20 yaşlarında bir hasta geldi. ‘Boyum uzar’ diye büyüme hormonu almış. Boyu uzamayınca bana gelmişti. Tabii ki mümkün değil.
Boy kısalığı çocukları psikolojik olarak da etkiliyor mu?
Kesinlikle. Boyu kısa olan çocuk hem fiziksel olarak hem de psikolojik olarak sıkıntı yaşıyor. Boyun akranları ile yaklaşık olması çok önemli. Bazı kız çocukları geliyor. 17–18 yaşında ‘kısa boyluyum’ diye. Ama o saatten sonra yapacak bir şey yok. Üzülüp gidiyorlar. Mümkün olduğu kadar erken tespit etmek gerekiyor. Özellikle ailelere çok iş düşüyor burada.
